Σάκτι : Η ισχύς και η Θηλυκότητα στην Ινδική τέχνη
Πριν από πολλά πολλά χρόνια, βασίλευε ένας ισχυρός βασιλιάς ονόματι Ίλα (Ila). Mια φορά, ενώ κυνηγούσε, έφτασε σ΄ ένα άλσος, όπου ο Σίβα έκανε έρωτα στην Παρβάτι και ω έκπληξη των εκπλήξεων, ο Σίβα είχε πάρει τη μορφή μιας γυναίκας, για να την ικανοποιήσει. Όλα στο δάσος, ακόμη και τα δέντρα είχαν γίνει θηλυκά και καθώς πλησίαζε, ακόμη και ο βασιλιάς Ίλα ο ίδιος, μεταμορφώθηκε σε γυναίκα! Ο Σίβα γέλασε δυνατά και του είπε να ζητήσει οποιαδήποτε χάρη εκτός από την αρρενωπότητα.
Έτσι, η Σάκτισανγκαμα Τάντρα (Shaktisangama Tantra) αναφέρει:
Η γυναίκα είναι δημιουργός του σύμπαντος,
το σύμπαν είναι η μορφή της
Η γυναίκα είναι το θεμέλιον του κόσμου,
αυτή είναι η αληθινή μορφή του σώματος.
Στη γυναίκα βρίσκεται η μορφή όλων των πραγμάτων.
όλων όσων ζουν και κινούνται στον κόσμο.
Δεν υπάρχει κόσμημα σπανιότερο από τη γυναίκα,
καμμία κατάσταση ανώτερη εκείνης της γυναίκας.
Δεν είναι παράξενο που ακόμη και οι πιο ισχυροί θεοί, όπως ο Σίβα πιο πάνω, λαχταρούν να πάρουν γυναικεία μορφή, ελπίζωντας νΆ αποκτήσουν έστω και λίγη από τη μεγαλόπρεπη ισχύ της.
Σύμφωνα με την Ντέβι Μαχάτμγια (Devi Mahatmya) :
Από Εσένα το σύμπαν γεννήθηκε,
Από Εσένα ο κόσμος δημιουργήθηκε,
Ω Ντέβι, από Εσένα προστατεύεται.
Ο νεώτερος όρος που χρησιμοποιείται για το θεϊκό θηλυκό, ο οποίος ακόμη χαίρει ευρείας χρήσης, είναι Σάκτι (Shakti). Η λέξη Σάκτι χρησιμοποιείται με μία παράδοξη ποικιλία, με τρόπους που κυμαίνονται από την χρήση της ως ένα μέσον που καταδεικνύει την απόλυτη αρχέγονη δημιουργική ισχύ, έως την έκφραση της ιδιότητας ή της δύναμης των λέξεων να εκφράσουν νόημα. Ετυμολογικά, προέρχεται από τη ρίζα «shak», που σημαίνει δύναμη ή δυνατότητα δημιουργίας, μια επιβεβαίωση της έμφυτης παραγωγικής Της ικανότητας.
Όλες οι ερμηνείες για τη λέξη "Σάκτι" έχουν μία κοινή παράμετρο, αυτήν της ισχύος. Συγκεκριμένα, Σάκτι σημαίνει ισχύς, δύναμη και θηλυκή ενέργεια. Αναπαριστά το στοιχειώδες δημιουργικό ένστικτο και είναι η ενεργοποιητική ισχύς όλων των θεοτήτων, της κάθε ύπαρξης και των πάντων. Οι πιστοί της θεωρούν ότι ολάκερο το σύμπαν είναι μια εκδήλωση της Σάκτι, η οποία είναι επίσης γνωστή με το γενικό όνομά της Ντέβι (Devi), από τη σανσκριτική ρίζα “div”, που σημαίνει φωτίζω.
Αυτή η θηλυκή ισχύς έχει εκφραστεί σε ποικιλία γυναικείων μορφών, αλλά και σε αφηρημένες παραστάσεις, τόσο στην γλυπτική όσο και στη ζωγραφική.
Κατά κύριο λόγο, η Σάκτι παρουσιάζεται στην τέχνη με τις παρακάτω εικόνες.
1. Γιόνι (Yoni: το γυναικείο όργανο αναπαραγωγής)
2. Ανεξάρτητη θεά
3. Η Θεά κι ο Θεός μαζί σα ζευγάρι
To Υοni
Σε μια τραγική τροπή των γεγονότων, η Σάτι, σύζυγος του Σίβα, έδωσε τέλος στη ζωή της πηδώντας μέσα στις φλόγες. Ένοιωσε ταπεινωμένη για την ανεπαρκή τιμή που αποδώθηκε στο σύζυγό της σε μια τελετουργική θυσία, που έκανε ο πατέρας της.
Ο Σίβα ήταν απαρηγόρητος μετά το θάνατό της. Ανέσυρε το καρβουνιασμένο κορμί της από τη φωτιά, το σήκωσε στην πλάτη του και περιπλανήθηκε στους τρεις κόσμους χορεύοντας έναν ξέφρενο χορό και σπέρνοντας την καταστροφή.
Φοβούμενος πως ο Σίβα, μέσα στον ανικανοποίητο καημό του, θα μπορούσε να καταστρέψει ολάκερη την εκδηλωμένη ζωή, ο Βίσνου, στο ρόλο του ως Συντηρητή του Κόσμου, έκοψε το σώμα της Σάτι κομμάτι-κομμάτι, για νΆ απαλλάξει τον Σίβα από το φορτίο. Το σώμα της διαιρέθηκε σε συνολικά πενήντα ένα κομμάτια και όπου έπεσαν τα κομμάτια, δημιουργήθηκε ένας τόπος προσκυνήματος (shakti pitha).
Ο πιο σημαντικός και εμφαντικός από αυτούς τους ιερούς τόπους παραμένει το σημείο όπου έπεσε το όργανο παραγωγής της Σάκτι. Αυτό το σημείο προσδιορίζεται σήμερα ως Καμάκχγια (Κamakhya) στην ¶σσαμ (Assam) και ένας ναός έχει οικοδομηθεί στην κορυφή ενός λόφου, να σημαδεύει το μέρος. Δεν έχει καμμία εικόνα της θεάς, αλλά στο βάθος του τεμένους υπάρχει ένα γιόνι (αιδοίο) σκαλισμένο σα χαραμάδα στην πέτρα, το οποίο λατρεύεται ως το κομμάτι που ανήκε στην ίδια τη Σάτι. Μια φυσική πηγή μέσα στο σπήλαιο διατηρεί την σχισμή υγρή. Κατά την περίοδο Ιουλίου-Αυγούστου, μετά το πρώτο ξέσπασμα των μουσώνων, γίνεται μια μεγάλη τελετή που ονομάζεται Αμμπουβάτσχι (Αmbuvachi). Αυτήν την περίοδο του έτους, το νερό τρέχει κόκκινο – αφού περιέχει οξείδιο του σιδήρου – και το τελετουργικό της πόσης αυτού του ελιξηρίου είναι συμβολικό της κοινωνίας στην εμμηνόρροια της Ντέβι.
Στο παρακλάδι της Τάντρα που ονομάζεται Σακτισμός, δεν υφίσταται ταμπού για την εμμηνόρροια και η έμμηνος ρύση θεωρείται ιερή και είναι αντικείμενο σεβασμού. Μια αιμορροούσα γυναίκα τοποθετείται σε μια ειδική κατηγορία κατά τη διάρκεια της τελετουργικής πρακτικής. Η ενέργειά της σΆ αυτή την περίοδο θεωρείται διαφορετικής ποιότητας και ο ρυθμός που συναντάται στο σώμα της, φαίνεται πως σχετίζεται, μΆ ένα μυστηριώδη τρόπο, με τη διαδικασία της φύσης.
Στην Τσάκρα πούτζα (Chakra-puja) των Ταντρικών της αριστερής ατραπού, η έμμηνος ρύση λαμβάνεται σαν τελετουργικό ποτό μαζί με κρασί και αποτείνεται ιδιαίτερος φόρος τιμής στο γιόνι, αγγίζοντάς το με τα χείλη και αλείφωντας το με πολτό σανδαλόξυλου. Κατά τη διάρκεια της όλης τελετής, ένας από τους συμμετέχοντες αδιάκοπα προσφέρει σπονδή από ένα τελετουργικό σκεύος στο σχήμα του γιόνι, το κούσι (kusi).
Κούσι - τελετουργικό δοχείο
Τόσο σε φυσική εμφάνιση όσο και μεταφυσικά, το γιόνι μοιάζει με το λουλούδι του λωτού. Και τα δύο αναπαριστούν την τελειότητα της ομορφιάς και τη συμμετρία. Το γιόνι μοιάζει με το λωτό στο πρώιμο στάδιο του ανοίγματός του, αλλά και στην τελείως ανοικτή μορφή του. Επιπρόσθετα, ο λωτός μένει άθικτος από την επιφάνεια του νερού πάνω στην οποία βρίσκεται και τα πέταλα του επίσης, δε λερώνονται από τη λάσπη, απ' όπου ξεφυτρώνουν. Ομοίως και το γιόνι μένει αιώνια αγνό και δε λερώνεται με κανένα τρόπο.
Η ταντρική βουδιστική θεότητα Βατζραγιογκίνι (Vajrayogini) υπόσχεται την αποδοχή και τις ευλογίες της σ' εκείνον, ο οποίος τη λατρεύει μΆ αυτόν τον τρόπο:
«Ααχό! Θα αποδώσω υπέρτατη επιτυχία
σΆ εκείνον που τελετουργικά λατρεύει το λωτό μου,
ο οποίος κομίζει όλες τις ευδαιμονίες».
Έτσι, το γιόνι ή θηλυκό αναπαραγωγικό όργανο λατρεύεται για τις προφανείς ιδιότητες της γονιμότητας και της ανάπτυξης. Επιπρόσθετα, πιστεύεται πως είναι η έδρα της συγκεντρωμένης ενέργειας (tejas), η οποία αφυπνίζει όλη τη δημιουργία.
Πραγματικά, η αγγλική λέξη για το γιόνι, «vulva», έχει μία ρίζα νοήματος που σηματοδοτεί μία περιστροφική ή κυκλική κίνηση και πραγματικά, στον αποκρυφισμό το αιδοίον νοείται ως μια ταλισμανική δίνη, μια στροβιλιζόμενη δύναμη ζωής που συμπυκνώνει το στοιχείο της φωτιάς.
Η ανεξάρτητη εικόνα της Θεάς
Στη Ραμαγιάνα (Ramayana), όταν ο σεβαστός πρίγκηπας Ράμα (Rama) ξεκίνησε να πολεμήσει τον ξακουστό δαίμονα Ράβανα (Ravana), πρώτα επικαλέστηκε τη θεά Ντούργκα (Durga). Ο κακός σκοτώθηκε τελικά, την τελευταία μέρα του μακάβριου αγώνα, που διήρκεσε δέκα ημέρες.
Στη μέση, άρρηκτη παράδοση, αυτό το περίστατικό γιορτάζεται ακόμη ως Ντούργκα-πούτζα (Durga-puja). Οι εκδηλώσεις διαρκούν εννέα ημέρες και κορυφώνονται τη δέκατη μέρα μΆ ένα από τα μεγαλύτερα φεστιβάλ της Ινδίας, ονόματι Βιτζάγια Ντάσχμι (Vijaya Dashmi), που κυριολεκτικά μεταφράζεται ως «Δέκατη Ημέρα της Νίκης».
Ας σημειωθεί, πως σε πολλά μέρη συνηθίζεται ακόμη να εορτάζεται με την ευκαιρία αυτή η ισχύς του στρατού και η συμβολική λατρεία των όπλων.
Πόσο πιο μεγαλόπρεπος παιάνας μπορεί να τραγουδηθεί για τη δύναμη και την δόξα της Θεάς; Είναι οι άνδρες που πηγαίνουν στον πόλεμο, αλλά πριν το κάνουν οφείλουν να επικαλεστούν τη Σάκτι, θεοποιημένη ως Θεά Ντούργκα.
Η λέξη Ντούργκα δημιουργήθηκε από το «Dur», που σημαίνει «δύσκολο» και το «ga», που σημαίνει «ενάντια». Η Ντούργκα δηλαδή είναι η νικηφόρος έκφανση της Σάκτι, η οποία δεν ανέχεται καμμία αντίσταση.
Στις εικονογραφημένες αναπαραστάσεις της, η Ντούργκα επίσης, εμφανίζεται εξοπλισμένη με διάφορα όπλα, έτοιμη για μάχη. Πραγματικά, αρκετές αφηγηματικές περιγραφές την παρουσιάζουν αγωνιζόμενη με ένα αποκρουστικό δαιμονικό βούβαλο, αν και, παρά τη βασική αποκρουστική σύνθεση, η ίδια η θεά απεικονίζεται πάντα με μια ευχάριστη και σαγηνευτική έκφραση, μια εικόνα απόλυτης ομορφιάς.
Κατά το Σχάνκαρατσχάργια (Shankaracharya):
Ποια είσαι, ω Εσύ η Ωραιότερη! Εσύ η Ευοίωνη!
Εσύ, που τα χέρια σου κρατούν την απόλαυση μαζί και τον πόνο;
την σκιά του θανάτου μαζί και το ελιξήριο της αθανασίας,
Είναι αυτά η δόξα σου, ω Μητέρα!
Η θεά ενσωματώνει μέσα της τόσο τις δημιουργικές, όσο και τις καταστροφικές αρχές, οι οποίες δεν είναι παρά ένα και το αυτό. Ενώ η Ντούργκα είναι η πιο ικανή εικόνα στο να εκφράσει την άγρια και καταστροφική συμπεριφορά της Σάκτι, η Λάκσχμι είναι η πρότυπη θεά που φανερώνει τη δημιουργική της όψη.
Χωρίς εξαίρεση, η Λάκσχμι αναπαριστάται στην τέχνη με πλούσιο στήθος (συμβολίζοντας τις δυνάμεις της θρέψης, που διαθέτει) και φαρδείς γοφούς (υπογραμμίζοντας τη γονιμότητα και τις δυνατότητες τεκνοποίησης που διαθέτει). Και γιΆ αυτόν το λόγο εμφανίζεται σχεδόν πάντα μΆ ένα λωτό, σχηματίζοντας μία από τις πιο σημαντικές εικονογραφημένες εκδοχές της.
Η εικόνα της θεάς μόνης τονίζει πως η θεϊκή της ισχύ δεν εξαρτάται από την σχέση της με ένα σύζυγο-θεό, αλλά μάλλον φέρειτην ταυτότητά της μέσω της δικής της εντιμότητας και αρετής.
Ένα πετυχημένο επίθετο για τη Σάκτι σ' ένα ευρύτερο πλαίσιο είναι «Σβάτάντργια» (Svatantrya), που σημαίνει ανεξαρτησία ή ελευθερία, υποδηλώνοντας πως η ύπαρξή της δεν εξαρτάται από οτιδήποτε μη συναφές προς την ίδια.
Η Θεά και ο Θεός
Σε πολλές περιπτώσεις, η θεά εμφανίζεται ζευγαρωμένη με το θεό, ως σύζυγος με σύζυγο. Όπως σε ολάκερη την εικονογραφία της θεάς, έχει και αυτή η έκφανση μεταφορική σημασία. Λαμβάνοντας υπΆ όψιν για παράδειγμα, την πιο υποβλητική απΆ αυτές τις απεικονίσεις: η μεγάλη θεά Κάλι χορεύοντας πάνω στο πτώμα του συζύγου της Σίβα.
Αυτή είναι μια δήλωση της υπεροχής της θηλυκής θεϊκότητας και πράγματι, ο Σίβα απευθυνόμενος στη θεά σΆ ένα αρχαίο κείμενο λέει: «Εγώ, ο Κύριος των πάντων, είμαι ένα πτώμα χωρίς εσένα» και ο Κρίσνα (Krishna) εκμυστηρεύεται στη Ράντχα (Radha): «Χωρίς εσένα δεν έχω ζωή». Σκοπός εδώ, δεν είναι να παρουσιαστεί η θεά ως φονιάς των ανδρών, αλλά ως ισχύς (Shakti) του Σίβα, ο οποίος χωρίς αυτήν είναι αδύναμος σαν πτώμα.
Το πτώμα του Σίβα μπορεί στην πραγματικότητα, να ερμηνευτεί ότι αναπαριστά τον Ταντρικό Μύστη καθώς εκτελεί μια από τις ασκήσεις του γιόγκα, την «σχαβάσανα» (shavasana) ή στάση του πτώματος, στην οποία ο γιόγκι ξαπλώνει με την πλάτη, εντελώς χαλαρωμένος σε σώμα και νου. Όλες οι ενέργειες του εγκαταλείπονται και συμβολικά, εξωτερικεύονται στη φιγούρα της Σάκτι που χορεύει επάνω του. Το νόημα είναι ότι καθώς είναι αποστασιοποιημένος από τη θηλυκή του πλευρά, ο γιόγκι είναι ελλιπής όσο και ένας νεκρός. Αυτή η πεποίθηση εκφράζεται με τούτα τα λόγια: ”Shivah shakti vihinah shavah”, δλδ: «Ο Σίβα στερημένος από τη Σάκτι είναι ένα πτώμα (shava)». Αυτή η δήλωση επαναλαμβάνεται στις περισσότερες Τάντρας με τον ένα ή τον άλλο τρόπο.
Για να επανακτήσει τη Σάκτι του και να επιστρέψει από την κατάσταση σαν σε ύπνωση, η ενέργεια της θεάς πρέπει να τον κυριεύσει και να τον γεμίσει. Αυτή η μεταφυσική διαδικασία ενότητας απεικονίζεται παραστατικά μέσα στην ερωτική πράξη συνεύρεσης.
Όμως, δεν είναι μία συνηθισμένη πράξη ερωτικής συνεύρεσης. Εδώ έχουμε τη γυναίκα πάνω στο αρσενικό. ΣΆ αυτήν την αντίστροφη σεξουαλική στάση, το θηλυκό διασκελίζει το αρσενικό και προκαλεί την κίνηση, είναι η κινητήρια δύναμη. Αυτή η αντίστροφη πράξη ερωτικής συνεύρεσης είναι γνωστή στα Σανσκριτικά ως viparita-rati. Υποδηλώνει τη θηλυκή προτροπή για δημιουργία ενότητας από τη διττότητα και την σταθερή της φιλοδοξία να ενωθεί με την αρσενική αρχή. Αυτό υπογραμμίζεται στην Γκαντχάρβα Τάντρα (Gandharva Tantra), όπου αναφέρεται ότι: «Εκείνη που είναι ο ήλιος, η σελήνη και η φωτιά, ξαπλώνει κάτω τον αρσενικό (purusha) και τον απολαμβάνει από πάνω». Εκείνη (η Shakti) είναι η ενεργητική ερωμένη ενός παθητικού Σίβα και η ένωση της μαζί του είναι κρίσιμη γιΆ αυτόν, ώστε να μπορέσει να διατρανώσει τη θεϊκότητα και τις δυνάμεις του.
Ο πρώτος κιόλας στίχος από το Ταντρικό κείμενο Σοννταργιαλαχάρι (Saundaryalahari) δηλώνει: «Αν ο Σίβα είναι ενωμένος με τη Σάκτι του, είναι ικανός να ασκήσει τις δυνάμεις του σαν ένας θεός. Αν όχι, ο θεός δεν έχει καν τη δύναμη να κινηθεί». Πραγματικά, εκείνη είναι η δύναμη, που κατοικεί σε κάθΆ έναν από τους αρσενικούς θεούς και η σπίθα που τους διεγείρει σε δράση. Στην πραγματικότητα, εκείνη είναι η Ισχύς Του. Αν δεχτούμε την αρχαία Ινδική διδαχή, πως η θειότητα ενυπάρχει σε κάθε άτομο, θα συνειδητοποίησουμε, ότι η Σάκτι είναι η έμφυτη ισχύς, που βρίσκεται στον κάθε ένα από μας. Είναι ανεξάρτητη από το φύλο του δεδομένου ατόμου.
Μια άλλη γνωστή εικόνα που δείχνει τη θεά ως Σάκτι ενωμένη με το θεό της, είναι το Σίβα λίγκαμ (Shiva linga). Είναι μια σύνθετη εικόνα, που δείχνει ένα γιόνι και ένα λίνγκαμ (αρσενικό αναπαραγωγικό όργανο) ενωμένα μαζί.
Αν και συνήθως πιστεύεται πως το Σίβα-λίνγκαμ αναπαριστά το αρσενικό όργανο να εισχωρεί στο θηλυκό, μια πραγματική φυσική αξιολόγηση δείχνει προς την αντίθετη κατεύθυνση. Το γιόνι σχηματίζει το στήριγμα και η αφηρημένη γεωμετρική μορφή του ούρντχβα-λίνγκα (urdhvalinga: ιθύφαλλος), ορθώνεται μέσα από το γιόνι. Το λίνγκαμ δε εισχωρεί στο γιόνι (όπως πιστεύεται ευρέως), αλλά αναδύεται από αυτό.
Κατά την άποψη της ερευνήτριας Stella Kamrisch, αυτή η θεμελιώδης σχέση του λίνγκαμ με το γιόνι έχει συγκαλυφθεί από πατριαρχικές ερμηνείες.
ΠαρΆ όλα αυτά, το αιώνια δημιουργικό γιόνι καταφέρνει να επιβάλλει τον εαυτό του και για τη θεά ως Σάκτι, είναι η βασική δημιουργική μήτρα, που υποκρύπτεται σε όλα όσα υπάρχουν.
Nitin Kumar
Απόδοση στα ελληνικά Shakti
